ضدعفونی‌کننده‌ها به عنوان یکی از ابزارها برای پیشگیری از عفونت‌های بیمارستانی و خانگی کاربرد دارند. سطوح به عنوان جزیی از فرایند در انتقال میکروارگانیزمها مورد توجه قرار می گیرند زیرا آن‌ها با پوست دست در تماس می‌باشند. همانگونه که این امر به اثبات رسیده که ضدعفونی سطوح، خطر ابتلا به عفونت در بیماران و یا کارکنان را کم می‌کند. در نتیجه استفاده از مواد ضدعفونی کننده، سطح آلودگی محیط را کاهش می‌دهند و باعث افزایش سطح سلامت افراد می‌شوند.
استفاده از مواد ضدعفونی روی سطوحی که با پوست تماس ندارند، در بهبود شرایط بهداشتی محیط اثرگذار هستند، به عنوان مثال کف ساختمان در معرض میکروارگانیزم‌های مختلف قرار دارد و می‌تواند توسط باکتری‌های موجود در هوا، تماس با کفش، چرخ‌ها و سایر اشیا آلوده شود. در مطالعات مشخص شده است که استفاده از آب و صابون برای شستشوی سطوح می‌تواند تا ۸۰ درصد از آلودگی‌های مبکروبی را کاهش دهد و استفاده از ضدعفونی‌کننده‌های تخصصی این درصد را تا ۹۹ درصد افزایش می‌دهد.
مواد ضدعفونی‌کننده اغلب سمی هستند، زیرا جهت از بین بردن میکروب‌ها ساخته شده‌اند و می‌توانند اثرات سویی روی سلول‌های انسانی بگذارند. به همین دلیل برخی کشورها قوانین خاصی را برای آن وضع کرده‌اند برای مثال: آژانس حفاظت از محیط زیست ایالات متحده و آژانس اداره مقررات آفت‌کش‌ها در کالیفرنیا مواد ضدعفونی‌کننده را ثبت و بررسی می‌کنند.
ویژگی‌های یک ضدعفونی کننده‌ی خوب
- طیف گسترده داشته باشد و بتواند گستره وسیعی فعالیت ضد‌میکروبی را دارا باشد.
- سریع الاثر باشد یعنی در حداقل زمان بر اساس تعاریف موجود در منابع (مانند CDC) عمل نماید.
- باقیمانده نداشته باشد و اثری روی سطوح نگذارد.
- در حضور مواد آلی (مانند خون، خلط، مدفوع) اثر خود را حفظ کند و با صابون و مواد شوینده که معمولا استفاده می‌شوند، سازگار باشد.
- کمترین مقدار سمی‌بودن را دارا باشد.
- با مواد مختلف سازگار باشد و به تجهیزات و سطوح آسیب وارد نکند.
- تداوم فعالیت ضد‌میکروبی داشته باشد به گونه‌ای که باقیمانده آن روی سطوح، هنوز اثر ضدعفونی داشته باشد.
- استفاده از آن آسان باشد. باید در شکل‌های مختلف، مانند دستمال مرطوب (بزرگ و کوچک)، اسپری، پر کردن مجدد، در دسترس باشد. دستورالعمل‌ها استفاده باید ساده و حاوی اطلاعات در مورد تجهیزات حفاظتی شخصی مورد نیاز باشد.
- بوی قابل قبول داشته باشد. باید بوی آن قابل تحمل جهت پرسنل و بیماران باشد.
- استفاده از آن توجیه اقتصادی داشته باشد.
- باید محلول در آب باشد.
- ثبات داشته باشد. باید در شکل غلیظ و پس از رقیق شدن پایدار باشد.
- خواص ضدعفونی کنندگی قابل قبول داشته باشد.
- غیر قابل اشتعال باشد،باید نقطه اشتعال آن بالای ۱۵۰ درجه فارنهایت یا ۶۵ درجه سانتیگراد باشد.
ضدعفونی‌کننده‌ها چگونه عمل می‌کنند ؟
ضدعفونی‌کننده‌ها هر یک به شیوه‌ای خاص، میکروارگانیزم‌های آلوده و عفونی را از بین می‌برند:
- اثر بر روی غشای خارجی دیواره باکتریایی مانند فسفو لیپیدها و لیپوپلی ساکاریدها از طریق حل مولکولهای غیر قطبی در لیپید و ورود آن‌ها به سلول و عمل دیگر تخریب سیستم‌های انتقال سلولی موجود در غشا که در نهایت منجر به تخریب غشا می شود.
- اثر بر روی دیواره باکتریایی و از بین بردن آن.
- اثر بر روی غشای سیتوپلاسمی با نفوذ غیراختصاصی و آهسته.
- اثر بر روی متابولیسم: بر روی تولید آدنوزین تری فسفاتاز (ATP) عمل می‌کنند.
- اثر بر روی سیتوپلاسم و هسته.
- اثر بر روی اسپورهای باکتریایی: وجود اسید دیپیکولینیک در اسپورهای باکتریایی آن‌ها را در برابر ضدعفونی کننده‌ها نسبت به فرم‌های رویشی بسیار مقاوم نموده است.
طبقه‌بندی ضدعفونی کننده‌های شیمیایی بر اساس عملکرد:
۱ - ضدعفونی‌کننده سطح بالا (High Level)
قادر به کشتن اسپورهای باکتریایی در غلظت کافی و شرایط مناسب است. از این رو انتظار می رود تمام میکروارگانیزم‌های دیگر یعنی شکل رویشی را کشته باشد.
۲ - ضدعفونی‌کننده سطح متوسط(Intermediate Level)
قادر به از بین بردن تمام باکتری‌های دارای لیپید(چربی دیواره‌ی سلولی)، از جمله باسیل سل (مایکوباکتریوم توبرکلوزیس) و برخی از ویروس‌های غیرلیپید( بدون پوشش )، و قارچ‌ها، به غیر از اسپورهای باکتریایی را نابود می‌کند.
۳ - ضدعفونی‌کننده سطح پایین (Low Level)
قادر به کشتن شکل رویشی تمام باکتریها (به جز باسیل سل)، ویروس‌های پوشش دار، برخی از ویروس‌های غیرلیپیدی یا بدون پوشش و برخی از قارچ‌ها می‌باشد.
طبقه‌بندی مواد ضدعفونی بر اساس نوع ترکیبات
- الکل
ترکیبی آلی محلول در آب می‌باشد و شامل دو نوع اتانول و ایزوپروپیل در دسترس است. و در رده ضدعفونی کننده‌های سطح متوسط قرار می‌گیرد و نمی‌تواند اسپورها را نابود کند. مکانیزم عملکرد الکل منحصر به تخریب پروتیین‌ها می‌باشد. در بین الکل‌ها متانول دارای ضعیف ترین اثر میکروب‌کشی است. اتانول با غلظت ۸۰-۶۰% دارای بیشترین اثر میکروب‌کشی می‌باشد به طوریکه قادر به از بین بردن طیف وسیعی از ویروس‌های پوشش دار و بدون پوشش می‌باشد. ایزوپروپیل ۲۰% قادر به تخریب کیست انگل‌های تک یاخته ایی همانند Acanthamoeba culbertsoni می‌باشد. - کلر و ترکیبات آن
کلر متعلق به گروه هفتم جدول تناوبی یا هالوژنها می‌باشد. و بطور گسترده در ضدعفونی کردن استفاده می شوند. از ترکیبات شایع آن میتوان به هیپوکلریت سدیم( وایتکس یا آب ژاول ) با غلظت بین ۶.۱۵%–۵.۲۵% اشاره نمود. کلر ضدعفونی کننده سطح متوسط می‌باشد. از مزایای ترکیبات کلر میتوان به ارزانی و عملکرد سریع آن اشاره کرد. و از معایب آن تحریک چشم، مری و ایجاد زخم معده را نام برد. خاصیت میکروب‌کشی کلر وابسته به تشکیل hypochlorous acid (HOCl) می‌باشد. کارآیی ضدعفونی کنندگی کلر با افزایش pH همراه با تبدیل HOCI به( OCl-) کاهش می یابد. ترکیبات دیگر کلر عبارتند از دی اکسید کلر، sodium dichloroisocyanurate، و کلرامین T، مزیت این ترکیبات بر هیپوکلریت‌ها پایداری بیشتر کلر می‌باشد در نتیجه فعالیت میکروب‌کشی آن‌ها بیشتر می شود. مکانیزم عملکرد کلر به طور کامل شناخته نشده است ولی عقیده بر این است که ترکیبات کلر موجب اکسیداسیون جز سولفیدریل آنزیم و اسید‌های آمینه می شوند و از طرفی موجب از دست رفتن ترکیبات داخل سلولی نیز می شوند. از دیگر اثرات آن میتوان به کاهش مصرف مواد غذایی،مهارسنتز پروتیین،کاهش جذب اکسیژن، اکسیداسیون زنجیره تنفسی، کاهش تولید آدنوزین تری فسفات یا ATP و تخریب و اختلال رونویسی در DNA اشاره نمود. - گلوتارالدئید
ضدعفونی‌کننده سطح بالا ( High Level) می‌باشد. محلول آبی گلوتارالدئید دارای خاصیت اسیدی بوده و توانایی از بین بردن اسپور باکتریها را ندارد و تنها محلول قلیایی آن با pH ۷.۵-۸.۵ دارای خاصیت اسپور کشی می‌باشد. از مشکلات عمده ترکیبات گلوتارالدئید عدم پایداری آن‌ها در نگهداری طولانی مدت می‌باشد و معمولا دوره مصرف حداکثر یک ماهه دارند. مکانیزم عملکرد گلوتارالدئید شامل آلکیله نمودن گروه‌های سولفیدریل، هیدروکسیل، کربوکسیل و آمینوهای میکروارگانیزمها است که در نهایت باعث تغییر RNA،DNA و سنتز پروتئین می شود. - فرمالدئید
ضدعفونی‌کننده سطح بالا می‌باشد و دارای اثر وسیع الطیف بر روی همه میکروارگانیزمها از جمله اسپور باکتریایی است. و به دو فرم محلول و گازی در دسترس می‌باشد. نکته مهم در استفاده از فرمالدئید خاصیت سرطان‌زایی آن می‌باشد. به این جهت OSHA(اداره ایمنی و بهداشت حرفه‌ای آمریکا) محدودیتهایی از جمله در معرض قرار گرفتن ppm۲ در ۱۵ دقیقه را توصیه نموده است. مصرف خوراکی اشتباه فرمالدئید کشنده می‌تواند باشد و در معرض قرار گرفتن بلند مدت می‌تواند منجر به مشکلات تنفسی مانند آسم و تحریک پوست مثل درماتیت و خارش شود. عملکرد فرمالدئید در از بین بردن میکروارگانیزمها با آلکیله نمودن گروه‌های آمین و سولفیدریل پروتئین‌ها به دست می آید. - پراستیک اسید
به اثر سریع رو میکروارگانیزمها معروف است. و از مزایای آن فقدان محصولات جانبی مضر در طبیعت می‌باشد که در نهایت به اسید استیک، آب و اکسیژن تجزیه می شود. از برتری‌های دیگر این ماده اثرگذاری آن در دمای پایین و مواد آلی می‌باشد. مکانیزم عملکرد پراستیک اسید مشابه سایر عوامل اکسید کننده می‌باشد و موجب تخریب پروتیین‌ها می شود، نفوذ پذیری دیواره‌ی سلولی را مختل و گروه‌های سولفیدریل و گوگرد را در پروتئین‌ها و آنزیم‌ها اکسید می‌کند. پراستیک اسید می‌تواند باکتری‌های گرم مثبت و گرم منفی، قارچ‌ها و مخمر‌ها را در کمتر از ۵ دقیقه با غلظت ppm ۱۰۰ تخریب نماید. - پراکسید هیدروژن(آب اکسیژنه)
طبق مطالعات گسترده پراکسید هیدروژن دارای اثرات مطلوب ضد باکتری، ویروسیدال، اسپورسیدال و قارچ کش می‌باشد. مکانیزم عملکرد پراکسید هیدروژن با تولید رادیکال‌های هیدروکسیل می‌باشد. این رادیکال‌های هیدروکسیل می‌توانند لیپید‌های غشایی، DNA و سایر اجزای سلولی ضروری را مورد حمله قرار دهد. محلول ۰.۵% پراکسید هیدروژن می تواتند در یک دقیقه باکتریها و ویروسها را ازبین ببرد و در ۵ دقیقه مایکوباکتریوم و قارچ‌ها را از محیط حذف نماید. در مطالعات با محلول پراکسید هیدروژن با غلظت‌های ۳% و ۱۰% مشاهده گردید که محلول ۱۰% قادر به از بین بردن یک میلیون اسپور گونه‌های باسیلوس در مدت زمان ۶۰ دقیقه می‌باشد. و محلول ۳% در ۱۵۰ دقیقه این عمل را انجام می‌دهد محلول ۷% در عرض ۶ ساعت عمل اسپورکشی را انجام می دهد ولی مایکوباکتریوم را در مدت زمان ۲۰ دقیقه، قارچ‌ها و ویروسها را در ۵ دقیقه و باکتریها را در ۳ دقیقه نابود می‌کند. غلظت ۶ تا ۲۵% پراکسید هیدروژن بعنوان یک ماده استریل‌کننده شیمیایی کاربرد دارد. محلول‌های آماده قابل مصرف به طور معمول دارای ۷.۵% پراکسید هیدروژن و ۰.۸۵% اسید فسفریک(جهت حفظ pH پایین) هستند. - یدوفورها
ترکیبی از ید و محلول آن می‌باشد. شناخته شده ترین ترکیب ید، پوویدون آیوداین (POVIDONE IODINE) یا همان بتادین (BETADINE) می‌باشد. مطالعات متعدد نشان داده اند که povidone-iodine & poloxamer-iodine می‌توانند دچار آلودگی میکروبی شوند. نحوه عملکرد یدوفورها بر اساس نفوذ به دیواره‌ی سلولی میکروارگانیزمها در نهایت اختلال ساختار پروتئین و سنتز اسید نوکلئیک می‌باشد. - ترکیب پراکسید هیدروژن و پراستیک اسید
طبق مطالعات انجام گرفته ترکیب پراستیک اسید و پراکسید هیدروژن تمام میکروارگانیزمها در مدت زمان ۲۰ دقیقه نابود می‌کند. و ترکیبی شامل ۰.۰۸% پراستیک اسید و ۱% پراکسید هیدروژن عملکرد بهتری نسبت به مایکوباکتریوم‌های مقاوم به گلوتارآلدیید دارند. - ترکیبات آمونیوم چهار ظرفیتی
به طور گسترده در ضدعفونی استفاده می شوند. البته گزارشهایی مبنی بر آلودگی با این ترکیب گزارش گردیده است. ترکیبات آمونیوم چهار ظرفیتی همانند ضدعفونی‌کننده دیگر (مانند فنول‌ها، یدوفورها) می‌توانند توسط باکتری‌های گرم منفی آلوده شوند. روش عملکرد ترکیبات آمونیوم چهار ظرفیتی با غیرفعال کردن سیستم آنزیم سلولی و تخریب پروتیین و اختلال غشای سلولی می‌باشد. - ارتو فتالالدئید
جز ضدعفونی کننده‌های سطح بالا می‌باشد. محلول OPA یک مایع روشن و خالص آبی با pH ۷.۵ است. مکانیزم عملکرد OPA و گلوتارالدئید مشابه هم بوده و هر دو با اسید آمینه و پروتیین میکروارگانیزمها واکنش داده و موجب تخریب آن‌ها می شوند. و از ژرمیناسیون اسپور جلوگیری می نماید. - فنل
جوزف لیستر (۱۸۲۷-۱۹۱۲)، جراحی انگلیسی بود که نخستین بار، مسئله ضدعفونی کردن اجسام در هنگام جراحی را مطرح ساخت. و از فنل استفاده کرد. فنل جایگزین یکی از اتمهای هیدروژن در حلقه آروماتیک می شود و درنهایت موجب اختلال عملکرد سلولی می گردد. دو ترکیب عمده فنل در مراکز درمانی استفاده می شوند و شامل ارتوفنیل فنل و ارتوبنزیل پاراکلروفنل می‌باشند. فنل در غلظت‌های بالا باعث نفوذ و اختلال دیواره‌ی سلولی و رسوب پروتئین‌های سلولی می شود و غلظت‌های پایین فنل باعث مرگ باکتریها توسط غیر فعال کردن سیستم‌های آنزیم ضروری و نشت متابولیت‌های ضروری از دیواره‌ی سلولی می شود.
معایب مواد ضدعفونی کننده
مواد ضدعفونی‌کننده علاوه بر مزایایی که دارند، مشکلاتی نیز به همراه می‌آورند.
برخی از مواد ضدعفونی کننده باعث ایجاد آسم می شود ( برای نمونه: سفید کننده کلر، هیپوکلریت سدیم، ترکیبات آمونیوم چهارتایی ) بعضی در ایجاد سرطان نقش دارند( برای نمونه: ارتو فنیل فنول ) حساسیت پوست در استفاده از برخی مواد ضدعفونی کننده دیده شده است( برای نمونه: کلر سفید کننده، روغن کاج و تیمول ) و یا خطرات زیست‌محیطی ایجاد می‌کنند مثل: نقره و ترکیبات کلرید آمونیوم چهارتایی.
خسته نباشید عالی