خیارات معامله چیست و چه انواعی دارد ؟

خیارات معامله اصولی شرعی و قانونی است که به طرفین معامله حق فسخ یا دریافت تفاوت قیمت را می‌دهد. همچنین گاهی هم هر دو حق ممکن است وجود داشته باشد.

انواع خیارات معامله شامل موارد زیر هستند:

1. خیار مجلس
2. خیار غبن
3. خیار شرط
4. خیار تدلیس
5. خیار تخلف شرط
6. خیار عیب
7. خیار شرکت
8. خیار رؤیت
9. خیار تأخیر
10. خیار حیوان
11. خیار تعذّر تسلیم

۱- خیار مجلس

طرفین معامله تا زمانی که در جلسه‌ی معامله هستند، این اختیار را دارند که معامله را فسخ کنند.

مثال: طرفین معامله برای خرید ملک در جلسه نشسته‌اند و قولنامه را امضا می‌کنند و مبلغی بیعانه هم پرداخت می‌شود. تا زمانی که طرفین از جلسه خارج نشده‌اند، امکان استفاده از خیار مجلس وجود دارد و قولنامه می‌تواند باطل شود.

۲- خیار غبن

اگر در معامله قیمت پرداختی بیش از مقدار عرف کالا باشد یا خریدار و فروشنده بر اثر فریب خوردن، معامله را انجام داده باشند، معامله می‌تواند بر اساس خیار غبن باطل شود. تفاوت جزئی در قیمت یا کیفیت کالا تا مقداری که در عرف قابل پذیرش است، مانع خیار غبن است.

نکات زیر در مورد خیار غبن مورد توجه است:

1. معیار تفاوت قیمت، زمان ثبت معامله است. اگر مبلغ معامله تا مدتی بعد پرداخت نشده باشد و در این مدت قیمت تغییر کند، شامل خیار غبن نخواهد بود.
2. برای پذیرش خیار غبن لازم است تا فریب خوردن شخص ثابت شود. تنها با ادعای فریب، امکان استفاده از این خیار وجود ندارد.
3. اگر طرف معامله مسلمان نباشد هم این خیار قابل پذیرش است.
4. در خیار غبن امکان دریافت ما به التفاوت وجود ندارد و فرد مغبون یا می‌تواند معامله را فسخ کند یا با همان شرایط آن را بپذیرد.
5. اگر طرف معامله، مغبون شدن را نپذیرد، به حاکم شرع مراجعه می‌شود.
6. فرد مغبون برای استفاده از این خیار باید تصمیم خود را عملی و به طور صریح اعلام کند که قصد فسخ دارد.
7. فرد مغبون پس از فسخ دیگر نسبت به موضوع معامله حقی ندارد و در صورت تصرف در آن، ضامن خواهد بود.
8. فرد مغبون در صورتی که به دلیل عقلانی فسخ را به تاخیر بیندازد، همچنان دارای این حق خواهد بود.
9. در صورتی که در معامله برای فسخ جریمه‌ای در نظر گرفته شود، خیار غبن شامل این جریمه نخواهد بود.

۳- خیار شرط

هر یک از طرفین در معامله می‌توانند شرط کنند که اختیار فسخ معامله را تا زمانی معین داشته باشند. در این صورت اگر مبلغی پرداخت شده است، مبلغ عودت می‌شود و موضوع معامله هم به صاحب اصلی برگردانده می‌شود.

1. اگر فروشنده دارای خیار شرط باشد، تا قبل از فسخ معامله قبلی نمی‌تواند معامله‌ی جدیدی انجام دهد و ابتدا باید معامله قبلی را فسخ کند.
2. اگر منظور از خیار شرط این باشد که خریدار تا پایان مهلت معین باید کالا را نزد خود نگهداری کند، امکان فروش کالا توسط خریدار وجود ندارد و می‌بایست صبر کند تا مهلت خیار شرط فروشنده به پایان برسد.

۴- خیار تدلیس

هنگامی که فروشنده کالای خود را به صورت غیرواقعی معرفی کند و در نتیجه آن را به قیمت بیشتری بفروشد، خریدار پس از اطلاع از اصل کالا، می‌تواند معامله را فسخ کند.

۵- خیار تخلف شرط

اگر در معامله شرطی باشد که خریدار یا فروشنده در ضمن معامله باید کاری انجام دهند و آن کار را انجام ندهند، طرف دیگر می‌تواند معامله را فسخ کند. مثلا اگر شرط شود که کلیه‌ی عوارض قبلی ملک بر عهده‌ی خریدار است و او این کار را انجام ندهد، فروشنده می‌تواند معامله را فسخ کند.

۶- خیار عیب

اگر در جنس یا عوض آن عیبی باشد که پیش از معامله یا پس از معامله و تا قبل از زمان تحویل ایجاد شده باشد، خریدار می‌تواند معامله را فسخ کند یا تفاوت قیمت آن را کسر نماید.

1. اگر پس از تحویل مال، عیب جدیدی در کالا ایجاد شود، خریدار می‌تواند ما به التفاوت را دریافت نماید( در حیوان تا سه روز امکان فسخ وجود دارد )
2. اگر خریدار موقع خرید، عیب مال را بداند، خیار عیب را نخواهد داشت.
3. اگر خریدار هنگام معامله عیب را بفهمد ولی به آن راضی باشد.
4. اگر در هنگام معامله شرط شود که خیار عیب وجود ندارد حق طرفین در این خیار از بین خواهد رفت.
5. اگر فروشنده در هنگام معامله بگوید که کالا را با هر عیبی که دارد می‌فروشم.
6. اگر معامله کلی باشد مثلا معامله خرید ۱۰ کیلوگرم گندم باشد، در صورت معیوب بودن مال، خریدار فقط می‌تواند ۱۰ کیلو گندم سالم از فروشنده بخواهد و خیار عیب را ندارد.

۷- خیار شرکت

اگر مال مورد معامله شریک دارد و شریک دوم به معامله راضی نشود، خریدار می‌تواند معامله را فسخ کند و مبلغ پرداختی را از شریک اول دریافت کند.

۸- خیار رویت

اگر خریدار کالا را دیده باشد یا خصوصیات آن را از فروشنده شنیده باشد، بعد هنگام تحویل جنس، تفاوتی در آن مشاهده کند، می‌تواند معامله را فسخ کند.

در معاملات کلی مثل خرید ۱۰ کیلوگرم گندم، امکان استفاده از این خیار وجود ندارد و خریدار تنها می‌تواند کالایی با ویژگی‌های مورد توافق را درخواست کند.

۹- خیار تاخیر

اگر خریدار مبلغ معامله را با تاخیر بدهد یا آن را ندهد با سه شرط زیر امکان فسخ معامله وجود دارد:

1. تا سه روز مهلت پرداخت گذشته باشد( برای کالاهای خراب شدنی مثل شیر، پیش از آنکه کالا خراب شود ).
2. جنس تحویل خریدار نشده است.
3. اجازه تاخیر در پرداخت در قرارداد وجود نداشته باشد.

۱۰- خیار حیوان

در معامله‌ی حبوان تا سه روز بعد از معامله، امکان فسخ وجود دارد. اگر خریدار کارهایی بکند که رضایت او از معامله را نشان بدهد، این خیار وجود نخواهد داشت. مثلا به اسب نعل بزند یا آن را رنگ کند.

در صورت تلف شدن حیوان در مدت سه روز، معامله باطل می‌شود.

۱۱- خیار تعذر تسلیم

اگر فروشنده نتواند جنس را تحویل خریدار دهد. مثلا اسب از دست فروشنده فرار کند، خریدار می‌تواند معامله را فسخ کند.

نکات دیگر

1. اگر هیچ کدام از خیارات فوق وجود نداشته باشند و شرط دیگری هم در معامله نباشد، امکان فسخ به دلیل پشیمانی یا موارد مشابه دیگر وجود ندارد.
2. اگر طرفین در هنگام معامله، خیارات فسخ را از خود ساقط کنند، امکان استفاده از آن وجود نخواهد داشت.