سَفته یکی از پایههای کهن و معتبر در ساختار تجارت و روابط مالی است. در نگاه نخست، برگ کوچکی است که بر آن رقم، تاریخ و امضا نقش بسته است، اما در واقع، نمایندهی اعتماد و تعهد میان دو شخص یا دو نهاد اقتصادی محسوب میشود. صادرکننده با امضای سفته نه پول را پرداخت، بلکه وعدهی پرداخت خود را ثبت میکند. وعدهای که قانون آن را الزامآور میداند و برای استیفای آن سازوکارهای مشخصی پیشبینی کرده است.
سفته از دیرباز در معاملات غیرنقدی، تسهیلات بانکی، قراردادهای کاری و مناسبات تجاری نقشی بنیادی داشته است. اهمیت آن در دقت شکلی و محتواییِ سند نهفته است. زیرا تنها سفتهای که مطابق قانون تنظیم شده باشد، ارزش اجرایی دارد. از اینرو، فهم دقیق مختصات حقوقی و مالیِ این سند، از پیششرطهای اصلی فعالیت حرفهای در اقتصاد امروز است.
تعریف و ساختار حقوقی سفته
در قانون تجارت، «فتهطلب» عنوان رسمی سفته است. بر اساس مادهی ۳۰۸، سفته سندی است که امضاکننده تعهد میکند مبلغی را در موعد معین یا عندالمطالبه، در وجه حامل یا شخص مشخص، کارسازی نماید. این تعریف ماهیت دوگانهی سفته را نشان میدهد: از یکسو سندی اعتباری است و از سوی دیگر ابزار الزام قانونی.
۵ مولفه اصلی سفته
سفتهی معتبر باید شامل پنج مؤلفهی اصلی باشد: نام و امضا یا مهر صادرکننده، تاریخ صدور، مبلغ به عدد و حروف، نام گیرنده وجه، و تاریخ پرداخت. فقدان هر یک از این عناصر، آن را از وصف سند تجاری خارج ساخته و در حد یک نوشتهی عادی تنزل میدهد.
نقش اقتصادی سفته
در منظومهی مالی ایران، سفته ابزار تعهد و تضمین است. بانکها در اعطای وام یا اعتبار کوتاهمدت آن را مطالبه میکنند. شرکتها در قراردادهای پیمانکاری برای اطمینان از حسن انجام تعهدات از آن بهره میگیرند. و کارفرمایان در استخدامها به عنوان وثیقهی اعتماد از کارگر یا کارمند دریافت میکنند.
سفته همچنین وسیلهی تنزیل اعتبار است. دارنده میتواند آن را پیش از سررسید به بانک واگذار کند و مبلغی کمتر از ارزش اسمی دریافت نماید، به شرط آنکه ماهیت سند تجاری باشد و کمتر از نود روز تا موعد پرداخت باقی مانده باشد. این سازوکار، مشابه اوراق قرضهی کوتاهمدت عمل میکند.
تفاوت سفته با چک و برات
از منظر حقوقی، سفته با چک و برات سه سند همخانواده ولی غیرهمجنساند.
- در چک، صادرکننده دستور پرداخت به بانک میدهد؛ لذا ضمانت اجرایی آن کیفری است.
- در برات، سه شخص دخیلاند (براتکش، براتگیر، دارنده).
- اما در سفته، تنها صادرکننده و گیرنده حضور دارند و رابطهی پرداخت مستقیم است.
به همین دلیل، سفته سندی مدنی و غیرکیفری محسوب میشود و تعهد آن از طریق دعوای حقوقی یا اجرای ثبت قابل وصول است.
سفته ضمانت در روابط استخدامی
در موارد استخدام و همکاری، سفته نه برای پرداخت وجه واقعی بلکه برای تضمین حسن انجام کار صادر میشود. بر اساس رویهی حقوقی:
- در متن سفته باید قید گردد «بابت ضمانت حسن انجام کار».
- تاریخ پرداخت نوشته نمیشود و سند عندالمطالبه تلقی میگردد.
- و نام شرکت یا مؤسسه باید به طور دقیق درج شود.
در صورت بروز اختلاف، کارفرما تنها زمانی حق مطالبه دارد که تخلف یا قصور کارمند را اثبات کند. و در غیر آن، سفته قابلیت وصول ندارد. این شرط، بار حقوقی سفته را از ابزار فشار به ابزار اعتماد تبدیل میسازد.
واخواست و راههای اجرا
اگر بدهکار در موعد مقرر وجه را پرداخت نکند، دارنده ظرف ده روز مهلت دارد تا علیه او واخواست تنظیم کند. واخواست، اخطار رسمی مطالبه وجه است که از طریق دفاتر اسناد رسمی یا اداره ثبت انجام میشود.
پس از واخواست، دارنده دو راه دارد:
- درخواست اجرا بهعنوان سند لازمالاجرا از اداره ثبت؛
- یا اقامهی دعوای حقوقی در دادگاه برای مطالبه اصل وجه بههمراه خسارت تاخیر تادیه.
هر پشتنویس نیز مسئولیت تضامنی با صادرکننده دارد.
تحول سفته الکترونیک
در مرداد ۱۴۰۰، وزارت اقتصاد و بانک مرکزی با همکاری بانکهای ملی، رسالت، آینده، مهر ایران و مسکن، سامانهی سفته و برات الکترونیک را ایجاد کردند. سفته دیجیتال در چارچوب امضای الکترونیک صادر و ثبت میشود و صحت آن بر پایهی زیرساخت کلید عمومی (PKI) تضمین دارد.
با این تغییر، حذف جعل و گمشدن اسناد، کاهش هزینهی حق تمبر، تسریع گردش اعتبارات، و افزایش شفافیت در نظام مالی کشور است. این سامانه، ایران را به مسیر استاندارد بینالمللی «Electronic Promissory Notes» نزدیک کرده است.
جایگاه کنونی سفته در اقتصاد ایران
اگرچه در مبادلات شخصی، استفاده از چک مدتدار رواج بیشتری دارد، سفته همچنان ابزار ضروری بانکها و مؤسسات رسمی است. مالیات تمبر و تشریفات واخواست، مانع گستردگی مصرف عمومی آن شدهاند. با وجود این، میزان اعتبار حقوقی آن در قراردادها و ضمانتنامههای رسمی بیرقیب است.
پیشبینیها نشان میدهد با توسعهی نسخهی الکترونیک و کاهش بروکراسی، از نیمهی دههی ۱۴۰۰ به بعد سفته جایگاه تازهای در معاملات هوشمند و قراردادهای دیجیتال پیدا خواهد کرد.
